Mraz

Mraz je kratkotrajni pad temperature prizemnog sloja vazduha do 0 stepeni C ili niže, i u toplom delu godine može izazvati velike štete naročito kada se radi o voćarskim kulturama.Mraz nastaje sublimacijom vodene pare na ohlađenim predmetima kad je temperatura ispod nula stepeni Celzijusa, odnosno procesima advekcije, radijacije ili istovremeno radijacijom i advekcijom. Advekcijski mraz nastaje zbog prodora hladnog vazduha, zadrži se i po nekoliko dana, a uz to prekrije veliko područje. Upravo zbog navedenog, zaštita je biljaka od advekcijskog mraza vrlo teška. Jedini mogući način koji se u praksi do sada pokazao delotvornim jeste orošavanje. Radijacijski mraz nastaje kad je tokom noći vrlo intenzivno hlađenje zemljišta i prizemnog sloja vazduha. U najnižim delovima nekoga kraja, a zbog spuštanja ohlađenog vazduha niz obronke nastaju takozvana “jezera hladnog vazduha” pa po kotlinama, dolinama, uvalama i nizinama nastaju štete izazvane mrazom.

• Uopšteno su najosetljiviji cvetni pupoljci i ako u cvetanju i precvetavanju dođe do niskih temperatura dolazi do delimičnog ili potpunog izmrzavanja cvetnih organa i dolazi do smanjenog roda ili do izostanka roda.
• Na početku vegetacije biljke su najosetljivije na izmrzavanje jer počinje kretanje sokova i otpornost se smanjuje.
• Najosetljiviji su već zametnuti plodovi koji izmrzavaju od 0 do -1.5 oC u zavisnosti od vrste, u cvetanju izmrzavaju na temperaaturama od -0.5 do -2 oC i u bubrenju pupoljaka dok su pupoljci još zatvoreni kritične temperature su od -3 do -8 oC u zavisnosti od kulture.
• Na pojavu mraza utiču i drugi faktori, kao što su vreme pojave, dužina trajanja i intenzitet niskih temperatura, pripremljenost voćaka za mirovanje (bujnost, rodnost, agrotehničke mere, zdravstveno stanje), podloga na kojoj su voćke kalemljene, starost voćaka…
• Najmanja verovatnoća pojave zimskih mrazeva je u beogradsko-smederevskom Podunavlju. U ovo području se može očekivati da će u dve od deset godina doći do pojave jakih zimskih mrazeva. U ostalim proizvodnim područjima voća kao što su Vojvodina, dolina Zapadne i Južne Morave i južna Srbija verovatnoća pojave jakog zimskog mraza je nešto veća i on se može očekivati tri puta u deset godina

• U našim klimatskim uslovima voće je najosetljivija na mraz u periodu pred cvetanje, u fenofazi cvetanja ili neposredno nakon cvetanja. Pozni prolećni mrazevi u su najznačajniji činilac neredovne rodnosti i oni nanose veće štete proizvodnjiu odnosu na zimske mrazeve.
• Pozni prolećni mrazevi umerenog i jakog intenziteta u vreme cvetanja su uobičajena pojava u klimatskim uslovima Srbije. Rizik od pojave mraza umerenog intenziteta (-2,1 do -4,0°C) je najmanji na području Beograda i Vranja, jer se tu umeren mraz može javiti jednom u deset godina. Verovatnoća pojave umerenog mraza u većem delu Vojvodine i Podunavlju je 20%, u centralnoj Srbiji, Negotinskoj Krajini i dolinama Morave i Ibra 30%, dok je u istočnoj i zapadnoj Srbiji 40%. Jak prolećni mraz (ispod -4,1°C) u vreme cvetanja kajsije u većem delu proizvodnog područja Srbije javlja se jednom u deset godina, dok se u istočnoj Vojvodini i delu istočne Srbije javlja svake pete godine.
• Otpornost na pozni prolećni mraz je genetički determinisana (Rodrigo, 2000), veći uticaj na stepen oštećenja ima intenzitet i dužina trajanja mraza, kao I fenološka faza u kojoj se nalaze reproduktivni organi. Iako se smatra da su sorte koje cvetaju ranije osetljivije na pozne prolećne mrazeve, u nekim istraživanjima nije utvrđena korelacija između vremena cvetanja kajsije i oštećenja od ovih mrazeva.
• Što biljka na bolji način prođe kroz zimsko mirovanje biće donekle otpornije na zimske i pozne prolećne mrazeve
• Kod voća u umereno-kontinetalnoj klimi, zimsko mirovanje se može podeliti u četiri podperioda ili faze:

1. Početno zimsko mirovanje,
2. Biološko ( fiziološko, duboko ) zimsko mirovanje,
3. Ekološko ( prinudno ) zimsko mirovanje,
4. Završno zimsko mirovanje.

• Prva i četvrta faze su prelazne i predstavljaju granicu iz vegetacije u latentno stanje i obrnuto. Samim tim je biljka delimično aktivna i u tom period osetjivija na zimske mrazeve u odosu na fazu 2 i 3
• Voćke moraju biti u toku zime kraće ili duže vreme (zavisno od vrste ili sorte ) izložene dejstvu relativno niskih temperatura, da bi u proleće normalno počele vegetaciju i cvetanje. Lisni pupoljci zahtevaju duži period izlaganja niskim temperaturama (za 100 – 200 časova) od cvetnih pupoljaka i zbog toga voćke uglavnom cvetaju pa listaju. Takođe, pupoljci na granama starim 2-6 godina imaju kraće biloško zimsko mirovanje od pupoljaka na jednogodišnjim granama. Nedovoljno izlaganje niskim temperaturama u toku zime ima za posledicu osipanje cvetnih pupoljaka, neujednačeno cvetanje i listanje, zametanje plodova znatno pre listanja i kao posledicu toga, njihovo otpadanje. Zato je u područjima gde su česte suviše  blage zime, nemoguće uspešno gajiti voće. Naročito su breskve osetljive na nedostatak relativno niskih temperatura u toku zime. Potrebna dužina trajanja niskih temperatura kod različitih vrsta i sorti kreće se od 650 do 1.350 časova.
• Cvetni pupoljci voćaka spadaju u organe najosetljivije prema mrazu i često mogu delimično ili potpuno izmrznuti, naročito kod badema, kajsija, nekih šljiva, bresaka itd. Štetnost kasnih prolećnih mrazeva na pojedine voćne vrste je pre svega uslovljena fenofazom u kojoj se te voćne vrste nalaze. Neke kontinentalne voćne vrste kasnije ulaze u fenofazu cvetanja, pa prema tome i ređe im izmrzavaju cvetni pupoljci. Od početka kretanja vegetacije pa do zametanja plodova u voćaka mogu od mraza stradati neotvoreni cvetovi, otvoreni cvetovi i tek zametnuti plodovi. U istih sorata voćaka na otpornost mogu uticati: meteorološke prilike tokom vegetacije; načini gajenja i negovanja; stanje zrelosti drveta i količina rezervnih materija u tkivu; stepen razvijenosti pupoljka; mesto pupoljka na grančici; debljina grančice; starost voćaka; jačina i trajanje niskih temperatura; da li su cvetovi vlažni ili suvi pri delovanju mraza itd. U kontinentalnim uslovima u Vojvodini na osnovu višegodišnjeg proseka opasnost od poznih prolećnih mrazeva postoji sve do 5. maja.

Primer izmrzavanja kod nekoliko voćnih vrsta u zavisnosti od faze cvetanja:

• Uticaj mrazeva na organe i tkiva voćaka

Oštećenje ćelija voćaka od mraza nastaje kao posledica stvaranja kristala leda od vode iz ćelijskog soka i protoplazme ćelija biljaka. Rastom kristala dolazi do kidanja i oštećenja membrana ćelija. Usled velikog gubitka vode dolazi do taloženja proteina i poremećaja metabolizma i ćelija biljaka.

Oštećenja tkiva voćaka uslovljena su anatomijom, ulogom tkiva u biljnim organima, zdrastvenim stanjem, uslovima kaljenja, prisutnošću hranljivih materija. Tkiva naglo gube sposobnost otpornosti prema mrazu početkom kretanja vegetacije. Najosetljivije tkivo je kambijum.

Smanjenje otpornosti svih tkiva prema mrazu dolazi kao posledica iznurenosti voćaka, neblagovremenog završetka vegetacije, nedovoljnim sadržajem organske materie, neadekvatnim kaljenjem…

Povrede tkiva voćaka mogu biti različite: delimično ili potpuno cepanje, pucanje i sušenje korena, debla, grana cvetnih pupoljaka, plodova po zametanju ili u toku razvića.

• Faktori koji ukazuju na mogućnost pojave mraza. Među faktorima koji mogu da ukažu na pojavu kasnih prolećnih mrazeva su i:

Vetar – prirodni vetrovi mešaju hladniji vazduh pri tlu sa toplijim vazduhom u inverziji iznad. Dok vetar duva pad temperature će biti veoma spor. Ova pogodnost vetrova opada noću i praćena je bržim padom temperature. Kada je vetar dovoljno jak, da promeša sav vazduh iznad i unutar drveća, temperatura u voćnjaku će se povećati. Spora kretanja, manja od 6 km/h, često izazivaju prostrano mešanje. Stanje bez vetra je najpogodnija za nastanak radijacionog mraza.

Oblaci – oblačan dan, posle koga sledi vedra noć, izaziva najveći rizik od pojave mraza. Oblaci tokom dana sprečavaju Sunce da zagreva zemljinu površinu i ukoliko je noć vedra akumulisana toplota se brzo izrači. Mala količina oblaka tokom noći je dovoljna da spreči pojavu mraza. Toplota koja se gubi iz voćnjaka se izračuje u dugim talasima, koji ne mogu u potpunosti da prođu kroz oblake koji sadrže vodenu paru. Ako su oblaci niski i dovoljno gusti, oni će apsorbovati izračenu energiju i vratiti je nazad do voćnjaka. Oblaci koji prolaze nad voćnjakom, tokom noći sa mrazom mogu da dovedu čak i do porasta temperature. Mali, izolovani oblaci imaju mali uticaj na pad temperature.

Tačka rosa – predstavlja temperaturu vazduha na kojoj dolazi do kondenzacije. Niska tačka rose ukazuje na suv vazduh, što znači da se veoma malo toplote oslobadja tokom hlađenja vazduha i kondenzacije vlage. Sve ovo vodi ka brzom padu temperature i većoj verovatnoći nastajanja mraza. Iskustvo je pokazalo da, ukoliko tačka rose tokom večeri predje 5,5 stepeni C, tada će se višak zračenja reflektovati nazad, iz atmosfere, što će usporiti proces hlađenja i time smanjiti mogućnost nastajanja mraza. Tačka rose manja od 2,2 stepeni C ukazuje na veliku mogućnost pojave mraza. Niska tačka rose ukazuje na ekstremno suv vazduh kao i na teške uslove za zagrevanje. Ona može da predhodi veoma brzom opadanju temperature. To može da upozori da se uključe sistemi za grejanje na vreme, posebno ako je tačka rose ispod kritične temperature. Opšti vremenski uslovi.Posebno pogodno vreme za nastanak mraza je kraj depresije, koje su praćenje razvedravanjem i bez mogućnosti pojave kiše tokom dana, tako da su noći vedre i mirne.

U ponudi osiguravajućih društava kod nas se nalazi osiguranje od prolećnog mraza za osiguranje vašeg zasada.